vấn đề chú giải Truyện Kiều

Truyện Kiều là một tác phẩm được chú giải nhiều chưa từng có trong văn chương nước nhà. Không biết có bao nhiêu cuốn sách hoặc websites chú giải Truyện Kiều, ngày hôm nay đây, vào đầu năm 2021 của thế kỉ XXI.

Trong những cuốn sách chú giải Truyện Kiều, có lẽ cuốn sách của hai học giả Bùi Kỷ & Trần Trọng Kim (*01), cho đến nay, vẫn giữ một chỗ đứng cao quý nhất. Bùi Giáng khen hai nhà học giả có công "hoằng đại âm thầm". Hoàng Hải Thủy, người say mê Truyện Kiều từ nhỏ, đã từng làm thơ vịnh, "bàn loạn" về Truyện Kiều, ngay cả khi nằm trong nhà tù cải tạo, đã cho biết ông ấy ôm theo cuốn sách này gần hết một đời người (*02).

I- Xét về công trình chú giải của Bùi Kỷ & Trần Trọng Kim, về mặt giải thích những thành ngữ chữ Hán hoặc những điển cố, nhất là điển cố trong văn học chữ Hán, coi như khá đầy đủ (dĩ nhiên không tránh khỏi ít nhiều sai sót). 

II- Nhưng, đúng như nhận xét của Nguyễn Hiến Lê & Trương Văn Chình, để giúp người đọc hiểu thấu đáo Truyện Kiều hơn nữa, các nhà học giả cần phải thêm vào những chú thích dựa theo ngữ pháp tiếng Việt (chẳng hạn: những phép đảo ngữ, lược ngữ, hư vấn, v.v.) (*03).

III- Lại nữa, còn một vấn đề nan giải, cho những từ ngữ tiếng Việt nằm ngoài dòng ngôn ngữ chữ Hán. Vì một lí do chính, đó là một tình trạng kéo dài đã quá lâu, — chúng ta rất thiếu từ điển đầy đủ cho tiếng Việt, nhất là vấn đề nguồn gốc từ ngữ (étymologie) (*05). Thỉnh thoảng, trong những sách chú giải Truyện Kiều, người ta vẫn gặp vài câu khẳng định chữ này nghĩa là thế này thế nọ mà không hề có một cơ sở nào đáng tin cậy.

IV- Thêm nữa, người ta đọc thấy khá nhiều thuật ngữ Phật giáo dùng trong Truyện Kiều mà cho đến nay vẫn hiếm có những giải thích đầy đủ.

V- Sau cùng, nhiều khi Nguyễn Du viết cực kì cô đọng, bỏ qua những chi tiết trong nguyên truyện chẳng hạn, rồi có thể vì phải tuân theo những gò bó về niêm luật vần điệu..., cho nên có những câu thơ rất mông lung. Trong nhiều trường hợp, người chú giải không thể quả quyết đã hiểu đúng ý tác giả.

Xin đưa ra một thí dụ (*04):

2273. Rỡ mình lạ vẻ cân đai,

2274. Hãy còn hàm én mày ngài như xưa.

Đây là 2 câu thơ tả cảnh Từ Hải tự mình cưỡi ngựa ra trước đại bản doanh tiếp đón nàng Kiều vừa được kiệu vàng đưa đến.

Tản Đà đọc đến đây liền than: Không hiểu Nguyễn Du ý nói gì. Sao là "rỡ mình"? Sao lại "lạ vẻ cân đai"?

Xin mạo muội tìm trong văn mạch đoạn này để thử tìm cách hiểu nào cho thích hợp.

Hai câu thơ này nằm trong đoạn miêu tả anh hùng Từ Hải, sau một thời gian dài đi vùng vẫy giang hồ, vừa thắng trận trở về.

Trước đó, Từ Hải đã cho mấy võ tướng của mình đem đầy đủ nghi trượng dành cho một phu nhân bậc vương hầu, đi rước nàng Kiều:

2263. Cung nga thể nữ nối sau,

2264. Rằng: Vâng lệnh chỉ rước chầu vu quy.

2265. Sẵn sàng phượng liễn loan nghi,

2266. Hoa quan phấp phới hà y rỡ ràng.

2267. Dựng cờ nổi trống lên đàng,

2268. Trúc tơ nổi trước kiệu vàng kéo sau.

Từ Hải ra đón, mặc phẩm phục, thắt dải lưng (cân đai) hết sức trịnh trọng. 

Đấy là ý nghĩa của những chữ "rỡ" và "cân đai" trong câu "Rỡ mình lạ vẻ cân đai". Câu này giao hòa với hình ảnh trang phục của Kiều trong câu "Hoa quan phấp phới hà y rỡ ràng".

Thế nhưng tại sao Kiều lại lấy làm "lạ"? 

Thưa là ở chữ "xưa" trong câu 8 chữ "Hãy còn hàm én mày ngài như xưa".

Lần đầu tiên gặp mặt Từ Hải, chân dung người anh hùng hảo hán là đây:

2167. Râu hùm hàm én mày ngài,

2168. Vai năm tấc rộng thân mười thước cao.

Sau một thời gian dài xa cách:

2247. Cánh hồng bay bổng tuyệt vời,

2248. Đã mòn con mắt phương trời đăm đăm.

Thoạt trông Từ Hải từ đại bản doanh tự cưỡi ngựa ra đón mình, Kiều có hơi bất ngờ, vì người anh hùng có chút "lạ vẻ" với phẩm phục cân đai rực rỡ và trịnh trọng; nhưng nàng yên lòng ngay khi nhìn thấy cái tướng "phong hầu vạn lí" (cằm én mày ngài) cũng vẫn như xưa.

Hai câu thơ mới đọc có vẻ khó hiểu, nay đã rõ ràng phải không "bác" Tản Đà:

2273. Rỡ mình lạ vẻ cân đai,

2274. Hãy còn hàm én mày ngài như xưa.

Và vui tươi như nàng Kiều vừa thấy lại người cũ mà nàng nhận ra ngay là bậc tài ba từ buổi đầu gặp gỡ. 

Nhớ lại lời Từ Hải ngày hôm đó:

2199. Nghe lời vừa ý gật đầu,

2200. Cười rằng: Tri kỷ trước sau mấy người.

2201. Khen cho con mắt tinh đời,

2202. Anh hùng đoán giữa trần ai mới già.

DTK

(2020/01/03)

Chú thích

(*01) Truyện Thúy Kiều, Nguyễn Du, Bùi Kỷ & Trần Trọng Kim hiệu đính và chú giải, Nhà xuất bản Văn Hóa Thông Tin, 1995, Saigon, Việt Nam.

(*02) Hoàng Hải Thủy: Vịnh Kiều Tại Ngục

(*03) Trương Văn Chình và Nguyễn Hiến Lê

(*04) http://vietnamtudien.org/TruyenKieu/ trang 190

(*05) Từ điển nguồn gốc tiếng Việt, Nguyễn Hy Vọng, Nhà xuất bản Đất Việt, USA, 2013.